Kalp Krizi Risk Faktörleri: 5 Temel Faktör

Kalp krizi, dünya genelinde en yaygın ölüm nedenlerinden biri olarak kabul edilen bir sağlık sorunudur. Kalp krizi, tıbbi literatürde “miyokard enfarktüsü” olarak adlandırılır ve genellikle kalbe kan akışını sağlayan arterlerin tıkanması sonucunda meydana gelir. Bu tıkanıklık, kalbin yeterince oksijen alamamasına yol açar ve oksijensizlik sonucunda kalp dokusunda hasar oluşur. Genellikle aniden gelişen bir durum gibi algılansa da, aslında yıllar boyunca gelişen bir sürecin sonucudur. Dolayısıyla, kalp krizi risk faktörlerini anlamak ve bunları azaltmaya yönelik adımlar atmak, bu hayati tehlikeyi azaltmada en önemli önlemlerden biridir.

Kalp Krizi Risk Faktörleri: 5 Temel Faktör

Kalp krizi, özellikle modern yaşam tarzının yaygınlaştığı son yıllarda büyük bir artış göstermektedir. Hareketsiz yaşam tarzı, sağlıksız beslenme alışkanlıkları, sigara kullanımı gibi birçok faktör, bu hastalığın gelişiminde önemli rol oynamaktadır. Üstelik, sadece yaşlı bireyleri etkilemez; genç yaşlardaki kişilerde de risk faktörlerinin birikmesiyle meydana gelebilir. Bu nedenle, kalp krizi risk faktörlerinin bilincinde olmak, yalnızca bir yaş grubuna değil, tüm toplum kesimlerine yönelik önemli bir konudur. Sağlık bilincinin artması ve koruyucu önlemlerin alınması, kalp krizlerinin önlenmesi açısından kritik bir role sahiptir.

Kalp krizi, bireylerin yaşam kalitesini ciddi şekilde etkileyebilecek bir olaydır. Hem fiziksel hem de duygusal sonuçları olabilir ve kişilerin sosyal yaşamını, iş gücünü ve genel sağlık durumunu olumsuz yönde etkileyebilir. Ancak, kalp krizi risk faktörleri tanımlanmış ve iyi anlaşılmıştır. Bu faktörler üzerinde yapılacak küçük değişiklikler bile, kalp krizi riskini önemli ölçüde azaltabilir. Bu makalede, kalp krizi risk faktörlerini ayrıntılı olarak inceleyecek ve bu riskleri nasıl yönetebileceğinizi ele alacağız. Ayrıca, bilimsel araştırmalardan elde edilen veriler ışığında, sağlıklı bir kalp için yapılması gereken önlemler hakkında detaylı bilgiler sunacağız.

Kalp krizi risk faktörleri, iki ana kategoriye ayrılabilir: kontrol edilebilen ve kontrol edilemeyen faktörler. Genetik yatkınlık veya yaş gibi faktörler kontrol edilemezken, yaşam tarzı seçimleri, kilo kontrolü ve beslenme alışkanlıkları gibi faktörler tamamen bireyin kontrolündedir. Bu noktada, kalp krizi riskinin büyük oranda bireyin günlük seçimlerine bağlı olduğunu söylemek mümkündür. Bu yüzden, kriz riskini azaltmaya yönelik atılacak adımlar, yaşam tarzı değişiklikleri ile yakından ilişkilidir.

1. Kontrol Edilemeyen Risk Faktörleri

Kalp krizi risk faktörlerinden bazıları, kişinin elinde olmayan, genetik ya da biyolojik nedenlerle ortaya çıkan faktörlerdir. Bu risk faktörlerini değiştirmek mümkün olmasa da, bu faktörlerin farkında olmak, gerekli önlemleri almak ve diğer değiştirilebilir faktörler üzerinde çalışmak son derece önemlidir.

• Yaş: İlerleyen yaş, en önemli faktörlerden biridir. Erkeklerde kalp krizi riski 45 yaşından sonra artarken, kadınlarda bu risk genellikle menopoz sonrası dönemde belirgin hale gelir. Bunun nedeni, östrojenin kalp sağlığı üzerindeki koruyucu etkisinin menopozla birlikte azalmasıdır.
• Cinsiyet: Erkeklerde kadınlara göre daha yüksek bir risk bulunur. Ancak, menopoz sonrası dönemde kadınların risk faktörleri de erkeklerle benzer seviyelere ulaşabilir.
• Ailede Kalp Hastalığı Geçmişi: Eğer bir bireyin ailesinde kalp krizi öyküsü varsa, o kişinin kriz geçirme riski de daha yüksektir. Özellikle birinci derece akrabalarda, yani anne, baba, kardeş gibi yakın aile üyelerinde kalp krizi görülmesi, bireyin genetik olarak yatkın olduğunu gösterebilir.
• Irk ve Etnik Köken: Bazı etnik gruplar, diğerlerine göre kalp krizi açısından daha yüksek risk altında olabilir. Örneğin, Afro-Amerikan kökenli bireylerde yüksek tansiyon ve diyabet gibi kalp krizi riskini artıran sağlık sorunları daha yaygındır.

Bu faktörler, bireyin üzerinde kontrol sahibi olmadığı etmenler olsa da, kalp krizi riskinin yüksek olduğunu bilmek, diğer risk faktörlerine karşı daha dikkatli olmayı gerektirir.

2. Kontrol Edilebilir Risk Faktörleri

Kalp krizi riskini artıran faktörlerin büyük bir kısmı, bireylerin yaşam tarzı ile yakından ilgilidir. Bu faktörler üzerinde yapılacak değişiklikler, riski büyük ölçüde azaltabilir.

• Yüksek Kolesterol: Yüksek kolesterol seviyeleri, damarların sertleşmesine ve daralmasına yol açar. Bu durum, kan akışını kısıtlayarak kalp krizine yol açabilir. LDL (kötü kolesterol) seviyelerinin yüksek olması, riski önemli ölçüde artırır.
• Yüksek Tansiyon (Hipertansiyon): Yüksek tansiyon, kalp damarlarına baskı yaparak onları zayıflatır ve hasar görmesine yol açar. Bu, kalp krizinin en yaygın nedenlerinden biridir. Tansiyonu kontrol altında tutmak için tuz alımını azaltmak ve düzenli egzersiz yapmak büyük önem taşır.
• Sigara Kullanımı: Sigara içmek, kalp krizi riskini doğrudan artıran en önemli faktörlerden biridir. Sigara dumanı, damarlarda plak birikimini hızlandırarak tıkanıklığa neden olur. Ayrıca, nikotin, kan basıncını yükselterek kalbi zorlar.
• Fiziksel Aktivite Eksikliği: Hareketsiz bir yaşam tarzı, obezite ve diyabet gibi kalp krizi riskini artıran diğer sağlık sorunlarına yol açabilir. Düzenli fiziksel aktivite, kalp sağlığını korumada önemli bir rol oynar. Haftada en az 150 dakika orta düzeyde egzersiz yapmak, kalp krizi riskini azaltmada etkilidir.
• Kötü Beslenme: Doymuş yağ, trans yağ ve aşırı tuz içeren bir diyet, kalp krizi riskini artırır. Bunun yerine, sebzeler, meyveler, tam tahıllar ve sağlıklı yağlarla dolu bir diyet, kalp sağlığını destekler. Omega-3 yağ asitleri açısından zengin gıdalar, kan basıncını ve kolesterol seviyelerini düşürerek kalp krizini önlemeye yardımcı olabilir.
• Obezite: Aşırı kilo, yüksek tansiyon, yüksek kolesterol ve diyabet gibi kalp krizi risk faktörlerini artıran birçok sağlık sorunu ile ilişkilidir. Sağlıklı bir kiloya ulaşmak ve bu kiloyu korumak, riski azaltmada kritik bir rol oynar.
• Diyabet: Diyabet, kalp krizi riskini iki ila dört kat artıran bir sağlık sorunudur. Yüksek kan şekeri, damarların iç yüzeyine zarar verir ve bu durum, plak oluşumuna neden olabilir. Diyabeti yönetmek, kan şekerini kontrol altında tutmak, kalp sağlığı için hayati önem taşır.

3. Psikososyal ve Çevresel Faktörler

Kalp krizi risk faktörleri arasında psikososyal faktörler ve çevresel etmenler de önemli bir yer tutar. Bunlar, bireyin yaşam kalitesini etkileyen ve stres gibi dış etkenlerin neden olduğu faktörlerdir.

• Stres: Kronik stres, kalp krizi riskini artıran bir faktördür. Stresin tetiklediği hormonal değişiklikler, tansiyonu yükseltebilir ve kalp üzerine olumsuz etkiler yaratabilir. Meditasyon, yoga ve nefes egzersizleri gibi yöntemler, stresle başa çıkmak için etkili olabilir.
• Alkol Kullanımı: Aşırı alkol tüketimi, kan basıncını artırır ve kalp kasına zarar verir. Düzenli ve yüksek miktarda alkol tüketimi, kalp krizi riskini artırır. Bununla birlikte, kontrollü ve sınırlı miktarda alkol (örneğin, kırmızı şarap) kalp sağlığı için faydalı olabilir, ancak bu konuda dengeyi korumak önemlidir.
• Uyku Düzeni: Yetersiz uyku, kalp krizi riskini artıran bir diğer faktördür. Uykusuzluk, yüksek tansiyon, obezite ve diyabet gibi sağlık sorunlarına yol açarak dolaylı yoldan kalp sağlığını tehdit eder.

4. Kalp Krizi Riskini Azaltmaya Yönelik Stratejiler

Kalp krizi riskini azaltmanın yolları, yaşam tarzı değişikliklerinden geçer. Özellikle aşağıdaki stratejiler, kalp sağlığını korumada etkili olabilir:

• Sağlıklı Beslenme: Kalp dostu bir diyet uygulamak, damarları sağlıklı tutmanın en önemli yollarından biridir. Akdeniz diyeti gibi sağlıklı yağlar, tam tahıllar ve taze sebzeler içeren diyetler, kalp krizi riskini azaltmada büyük rol oynar.
• Düzenli Egzersiz: Haftada en az 150 dakika orta yoğunlukta egzersiz yapmak, kalp sağlığını korumanın yanı sıra tansiyonu düşürmeye ve kilo kontrolüne yardımcı olur.
• Sigarayı Bırakmak: Sigara içenlerin kalp krizi riskini önemli ölçüde azaltmak için ilk yapması gereken şey sigarayı bırakmaktır. Sigarayı bırakmak, damarların toparlanmasını ve plak birikiminin azalmasını sağlar.
• Stresi Yönetmek: Stresle başa çıkma yöntemlerini öğrenmek ve hayatınıza uygulamak, kalp sağlığınızı korumanın yanı sıra genel yaşam kalitenizi artırabilir.

5. Kalp Krizi Risk Faktörlerinin Detaylı İncelemesi

Kalp krizi risk faktörleri üzerinde dururken, bu faktörlerin her birinin neden kalp krizine yol açtığını ve bunları nasıl önleyebileceğimizi daha ayrıntılı incelemek, hastalığı önlemek adına büyük önem taşır. Aşağıda en yaygın ve önemli risk faktörlerine dair derinlemesine bir inceleme yer almaktadır:

5.1 Kolesterol ve Kalp Sağlığı

Kolesterol, vücudun düzgün çalışabilmesi için ihtiyaç duyduğu yağ benzeri bir maddedir. Ancak, vücutta iki tür kolesterol bulunur: LDL (düşük yoğunluklu lipoprotein) ve HDL (yüksek yoğunluklu lipoprotein). LDL, genellikle “kötü” kolesterol olarak bilinir çünkü arterlerde plak birikimine neden olarak kan akışını engelleyebilir. HDL ise “iyi” kolesterol olarak bilinir, çünkü LDL’nin arterlerden uzaklaştırılmasına yardımcı olur.

Kolesterol düzeylerinin yüksek olması, özellikle LDL’nin artması, arterlerde daralmaya ve sertleşmeye neden olan aterosklerozu tetikler. Bu durum, kalp krizine yol açabilecek en önemli faktörlerden biridir. Kolesterol seviyelerini kontrol altında tutmak için sağlıklı beslenmek, düzenli egzersiz yapmak ve gerekirse doktor kontrolünde kolesterol düşürücü ilaçlar kullanmak gerekir.

5.2 Hipertansiyon (Yüksek Tansiyon) ve Damar Sağlığı

Yüksek tansiyon, kalp krizi riskini artıran en büyük faktörlerden biridir. Tansiyon, kanın damarlar üzerinde uyguladığı basıncı ifade eder ve bu basıncın uzun süre yüksek seyretmesi, damar duvarlarına zarar vererek kalp krizine neden olabilir. Özellikle yüksek tansiyon, damarlarda plak oluşumunu hızlandırır ve bu da kalp kasının gerektiği gibi çalışmasını engeller.

Hipertansiyonu kontrol altında tutmak için yaşam tarzı değişiklikleri şarttır. Tuz alımının azaltılması, düzenli egzersiz, sigarayı bırakma ve alkol tüketiminin sınırlandırılması hipertansiyonun kontrol altına alınmasında önemli adımlardır. Ayrıca, kan basıncının düzenli olarak izlenmesi ve doktor tarafından verilen ilaçların düzenli kullanımı büyük önem taşır.

5.3 Diyabet ve Kalp Krizi Riski

Diyabet, kalp krizi riskini iki ila dört kat artıran bir durumdur. Kan şekeri düzeylerinin sürekli yüksek seyretmesi, damarların iç yüzeyine zarar verir ve bu, ateroskleroz gelişimine zemin hazırlar. Diyabetin yönetilmesi, kalp sağlığını korumak için kritik bir faktördür.

Diyabeti olan kişilerin kalp sağlığını koruması için kan şekeri seviyelerini düzenli olarak izlemeleri, sağlıklı bir diyet uygulamaları ve fiziksel aktiviteyi yaşamlarının bir parçası haline getirmeleri gerekir. İnsülin veya diğer diyabet ilaçlarının düzenli kullanımı da kalp krizini önlemeye yardımcı olabilir.

5.4 Obezite ve Kalp Krizi İlişkisi

Aşırı kilo ve obezite, birçok kalp krizi risk faktörünü tetikleyen bir durumdur. Obezite, yüksek tansiyon, yüksek kolesterol ve diyabet gibi durumlarla ilişkilidir ve bu faktörlerin her biri kalp krizi riskini artırır. Vücut kitle indeksi (VKİ) 30’un üzerinde olan bireylerin kalp krizi geçirme riski, sağlıklı kiloda olan bireylere göre çok daha yüksektir.

Obeziteyi kontrol altına almak için kalori alımını sınırlamak, sağlıklı gıdalar tüketmek ve düzenli fiziksel aktivite yapmak önemlidir. Hedef, VKİ’yi 18.5-24.9 aralığında tutarak sağlıklı bir kiloya ulaşmak ve bu kiloyu korumaktır.

5.5 Sigara ve Tütün Kullanımının Etkileri

Sigara içmek, kalp krizi riskini önemli ölçüde artıran başlıca faktörlerden biridir. Sigara dumanı, kandaki oksijen seviyesini azaltır ve damarların iç yüzeyine zarar vererek plak oluşumuna neden olur. Ayrıca, sigara içmek kan basıncını ve kalp atış hızını artırarak kalbi zorlar. Sigara içen bireylerin kalp krizi geçirme olasılığı, içmeyenlere göre çok daha yüksektir.

Sigara kullanımı bırakıldıktan sonraki birkaç yıl içinde kalp krizi riski büyük ölçüde azalır ve zamanla sigara içmeyen bireylerin seviyesine düşer. Bu nedenle, sigarayı bırakmak, kalp krizi riskini azaltmada en etkili yöntemlerden biridir.

5.6 Stres ve Kalp Krizi Arasındaki Bağlantı

Modern yaşamın getirdiği stres faktörleri, kalp sağlığını doğrudan etkileyen unsurlar arasındadır. Sürekli stres altında olmak, vücudun kortizol seviyelerini yükseltir ve bu da kan basıncının artmasına, damarların daralmasına yol açar. Uzun vadede, stresin kalp krizi riskini artırdığı bilinmektedir.

Stres yönetimi teknikleri, kalp sağlığını korumak için oldukça önemlidir. Meditasyon, yoga, nefes egzersizleri ve stres yönetimi stratejileri kullanılarak stresin olumsuz etkileri en aza indirilebilir. Ayrıca, sosyal destek almak ve duygusal dengeyi korumak, stresle başa çıkmada önemli rol oynar.

5.7 Uyku Bozuklukları ve Kalp Sağlığı

Yeterli uyku alamamak, hem vücut hem de kalp sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yaratır. Uykusuzluk, vücudun kendini yenilemesini engeller ve bu da kalp sağlığını tehlikeye atabilir. Ayrıca, uyku apnesi gibi uyku bozuklukları, kalp krizine neden olabilecek ciddi bir risk faktörüdür. Uyku apnesi, uyku sırasında solunumun duraksaması sonucu oksijen seviyelerinin düşmesine ve kalp üzerinde ciddi bir strese neden olur.

Düzenli uyku alışkanlıkları edinmek, kalp sağlığını korumada önemli bir adımdır. Günde 7-9 saat uyumak, vücudun yenilenmesi ve sağlıklı kalp fonksiyonları için gereklidir. Ayrıca, uyku apnesi gibi ciddi bir sorunu olan bireylerin mutlaka tıbbi yardım alması önerilir.

Sonuç

Kalp sağlığını tehdit eden risk faktörlerinin farkında olmak, sağlıklı bir yaşam sürdürmenin ilk adımıdır. Genetik yatkınlık, yüksek tansiyon, sigara kullanımı, obezite ve hareketsiz bir yaşam tarzı gibi etkenler, ciddi kalp ve damar problemlerine yol açabilir. Ancak, bu risklerin birçoğu doğru müdahalelerle kontrol altına alınabilir. Sağlıklı bir yaşam tarzı benimsemek, bu riskleri azaltmanın en etkili yollarından biridir. Dengeli bir diyet, düzenli egzersiz, stresten uzak bir yaşam ve zararlı alışkanlıklardan kaçınma gibi basit adımlarla, kalp-damar sağlığını desteklemek mümkündür.

Bu tür sağlık sorunlarının önlenmesinde erken teşhis ve düzenli sağlık kontrolleri büyük bir rol oynar. Kan basıncı, kolesterol seviyeleri ve kan şekeri düzenli olarak izlenmeli, gerektiğinde profesyonel yardım alınmalıdır. Özellikle risk altında olan bireyler, doktor tavsiyelerine uygun bir şekilde yaşam tarzlarını düzenlemeli ve gerekli ilaç tedavilerini aksatmamalıdır. Düzenli tıbbi takip, sorunların erken dönemde tespit edilmesine ve daha ciddi komplikasyonların önlenmesine yardımcı olur.

Toplumda farkındalık yaratmak ve sağlıklı alışkanlıkların teşvik edilmesi, yalnızca bireylerin değil, genel olarak halk sağlığının iyileştirilmesine katkı sağlar. Eğitim programları ve bilinçlendirme kampanyaları, insanların yaşam tarzlarını daha sağlıklı hale getirmesine olanak tanır. Özellikle çocukluktan itibaren sağlıklı alışkanlıklar geliştirmek, yaşam boyunca kalp-damar hastalıklarına karşı güçlü bir koruma sağlayabilir. Unutulmamalıdır ki, sağlıklı bir birey sadece kendi yaşamını değil, çevresindekilerin de refahını artırır.

Sonuç olarak, bireysel çabalar ve toplumsal destekle, kalp sağlığını tehdit eden faktörlerin önüne geçmek mümkündür. Erken teşhis, düzenli kontroller ve sağlıklı bir yaşam tarzı, bu tür ciddi sağlık sorunlarını büyük ölçüde önleyebilir. Kendi sağlığını önemseyen ve bilinçli adımlar atan bireyler, hem bugünkü yaşam kalitesini artırabilir hem de gelecekte daha uzun ve sağlıklı bir yaşam sürebilir. Bu doğrultuda, bireylerin ve sağlık sistemlerinin iş birliği, sürdürülebilir bir sağlık anlayışının temelini oluşturur.

Referanslar:

1. Kalp Krizi Risk Faktörleri: 5 Temel Faktör
2. Benjamin, E. J., et al. (2019). Heart Disease and Stroke Statistics. Circulation, 139(10), e56-e528.
3. Yusuf, S., et al. (2004). Effect of potentially modifiable risk factors associated with myocardial infarction. The Lancet, 364(9438), 937-952.
4. Libby, P. (2013). Mechanisms of acute coronary syndromes. Circulation Research, 111(9), 1534-1548.
5. Lloyd-Jones, D. M., et al. (2010). Lifetime risk of developing coronary heart disease. The New England Journal of Medicine, 366(4), 321-329.
6. Rosengren, A., et al. (2004). Association of smoking with myocardial infarction in 52 countries. The Lancet, 364(9438), 937-952.
7. Lakka, T. A., et al. (2002). The metabolic syndrome and total cardiovascular disease mortality. JAMA, 288(21), 2709-2716.
8. Arnett, D. K., et al. (2019). 2019 ACC/AHA Guideline on the Primary Prevention of Cardiovascular Disease. Circulation, 140(11), e596-e646.
9. Ridker, P. M., et al. (1998). Inflammation, aspirin, and the risk of cardiovascular disease. The New England Journal of Medicine, 336(14), 973-979.
10. Grundy, S. M., et al. (2019). Cardiovascular disease risk factors in adults. Journal of the American College of Cardiology, 73(24), e285-e350.
11. Fuster, V., et al. (2010). The pathogenesis of coronary artery disease. Journal of the American College of Cardiology, 56(20), e1-e52.
12. O’Donnell, M. J., et al. (2010). Risk factors for ischemic and intracerebral hemorrhagic stroke. The Lancet, 376(9735), 112-123.
13. Wilson, P. W., et al. (1998). Prediction of coronary heart disease using risk factor categories. Circulation, 97(18), 1837-1847.
14. Lloyd-Jones, D. M., et al. (2004). Lifetime risk of coronary heart disease by cholesterol levels. The New England Journal of Medicine, 350(8), 836-845.
15. Hu, F. B., et al. (2001). Diet, lifestyle, and the risk of type 2 diabetes mellitus in women. The New England Journal of Medicine, 345(11), 790-797.
16. Kannel, W. B. (2000). The Framingham Study: Historical insights and impact on cardiovascular disease. Journal of the American Medical Association, 285(1), 41-45.
17. Stamler, J., et al. (1999). Diabetes, other risk factors, and cardiovascular disease in middle-aged individuals. JAMA, 281(15), 1415-1422.
18. Manson, J. E., et al. (1991). The primary prevention of coronary heart disease in women. The New England Journal of Medicine, 325(1), 56-64.
19. Ross, R. (1999). Atherosclerosis: An inflammatory disease. The New England Journal of Medicine, 340(2), 115-126.
20. Greenland, P., et al. (2003). Major risk factors as antecedents of fatal and nonfatal coronary heart disease events. JAMA, 290(7), 891-897.
21. Yusuf, S., et al. (2001). Epidemiology of atherosclerosis and its risk factors. European Heart Journal, 22(12), 932-939.
22. Ford, E. S., et al. (1998). Explaining the decrease in U.S. deaths from coronary disease. The New England Journal of Medicine, 339(12), 861-867.
23. Wannamethee, S. G., et al. (1998). Overweight and obesity and the risk of coronary heart disease. New England Journal of Medicine, 338(17), 1157-1163.
24. Stamler, J., et al. (2005). Relationship of baseline serum cholesterol levels in 3 large cohorts of younger men to long-term coronary. JAMA, 284(3), 311-318.
25. Hansson, G. K. (2005). Inflammation, atherosclerosis, and coronary artery disease. The New England Journal of Medicine, 352(16), 1685-1695.
26. Erqou, S., et al. (2009). Lipoprotein(a) concentration and the risk of coronary heart disease, stroke, and nonvascular mortality. JAMA, 302(4), 412-423.
27. Bhatt, D. L., et al. (2010). Cardiovascular risk factors and atherothrombosis. Journal of the American College of Cardiology, 56(23), 2033-2043.
28. Lloyd-Jones, D. M., et al. (2010). Primary prevention of coronary artery disease in high-risk populations. Journal of the American College of Cardiology, 58(7), 612-620.
29. Ridker, P. M., et al. (2002). Plasma concentration of C-reactive protein and risk of developing cardiovascular disease. The New England Journal of Medicine, 347(20), 1557-1565.
30. Kannel, W. B., & Wilson, P. W. (1995). Risk factors for coronary heart disease. Cardiology Clinics, 13(4), 645-655.
31. Lichtenstein, A. H., et al. (2006). Diet and lifestyle recommendations revision. Circulation, 114(1), 82-96.
32. Grundy, S. M. (2001). Metabolic syndrome pandemic. Circulation, 100(12), e1-e6.
33. Cohn, J. N., et al. (2004). Blood pressure risk factors for coronary heart disease. American Heart Journal, 148(1), 47-54.
34. Reaven, G. M. (2006). Role of insulin resistance in human disease. Diabetes, 37(12), 1595-1607.
35. https://scholar.google.com/
36. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/
37. https://www.researchgate.net/
38. https://www.mayoclinic.org/
39. https://www.nhs.uk/
40. https://www.webmd.com/