Optik nörit (ON), görme sinirinin iltihaplanması sonucu meydana gelen, genellikle ani ve ağrılı görme kaybına yol açan bir sağlık sorunudur. Görme siniri, gözdeki retinadan beynin görme merkezine bilgi taşıyan temel bir yapı olduğundan, bu sinirin iltihaplanması görme ile ilgili birçok probleme neden olabilir. Genellikle merkezi sinir sistemi ile ilişkili hastalıklarda, özellikle de multipl skleroz (MS) hastalığında yaygın olarak görülür. Bununla birlikte, bu rahatsızlık, diğer otoimmün hastalıklar, enfeksiyonlar ve nadir olarak travmalar sonucu da ortaya çıkabilir.
Sağlık Bilgisi İçeriği
Optik Nörit Nedir? Belirtileri, Nedenleri ve Tedavisi
Optik nörit genellikle tek gözde ortaya çıkar ve semptomları hastalığın şiddetine ve nedenine bağlı olarak değişkenlik gösterebilir. Hastalar genellikle ani görme kaybı, göz hareketiyle artan ağrı ve renkleri daha soluk veya farklı tonlarda görme gibi belirtilerle başvururlar. Bu semptomlar, genellikle birkaç gün içinde gelişir ve zamanla daha belirgin hale gelir. Tedavi edilmediğinde, görme kaybı kalıcı olabilir ve yaşam kalitesinde ciddi bozulmalara yol açabilir.
Optik nörit nedenleri arasında otoimmün hastalıklar ön planda yer alır. Bağışıklık sisteminin yanlış bir şekilde vücudun kendi dokularına saldırdığı bu hastalıklar, özellikle merkezi sinir sistemine zarar verebilir. Multipl skleroz (MS), ON ile en sık ilişkili olan hastalık olarak bilinir. MS hastalarının yaklaşık %50’si yaşamları boyunca en az bir kez optik nörit atağı geçirir. Bununla birlikte, enfeksiyonlar, belirli ilaçlar ve hatta bazı metabolik bozukluklar da bu duruma neden olabilir. Optik nörit nedenlerinin anlaşılması, doğru teşhis ve tedavi için hayati önem taşır.
Optik nörit tedavisi, genellikle altta yatan nedenin tedavi edilmesine dayanır. Kortikosteroidler, iltihaplanmayı azaltarak hastalığın seyrini yavaşlatabilir ve semptomları hafifletebilir. Bazı durumlarda, özellikle otoimmün hastalıklarla ilişkili olduğunda, immünosupresif tedaviler gerekebilir. Tedavi edilmediğinde, ON kalıcı görme kaybına yol açabilir; bu nedenle erken teşhis ve tedavi kritik öneme sahiptir. Ayrıca, hastalığın tekrarlamasını önlemek için hastalar düzenli olarak takip edilmeli ve gerektiğinde ek tedaviler uygulanmalıdır.
Optik Nöritin Belirtileri Nelerdir?
Optik nöritin belirtileri, genellikle hastalığın şiddetine ve altta yatan nedene bağlı olarak değişiklik gösterebilir.
Bununla birlikte, bu hastalıkta sık karşılaşılan belirtiler şunlardır:
- Görme Kaybı: En yaygın semptomu, tek gözde ani gelişen görme kaybıdır. Bu kayıp hafif bulanıklıktan tam körlüğe kadar değişebilir. Genellikle birkaç gün içinde hızla kötüleşir ve nadiren iki gözde birden ortaya çıkar.
- Göz Hareketiyle Artan Ağrı: Göz hareketleri sırasında ağrı, bir diğer yaygın belirtisidir. Bu ağrı genellikle göz arkasında hissedilir ve hastalar tarafından derin bir baskı veya sızı şeklinde tanımlanır.
- Renk Algısında Bozulma: Hastalar, renkleri normalden daha soluk veya farklı tonlarda görme eğilimindedir. Bu durum özellikle kırmızı renklerde belirgin olabilir ve hastalığın ilk aşamalarında fark edilebilir.
- Gözde Işık Çakmaları: Bazı hastalar, gözde ışık çakmaları veya yanıp sönen ışıklar görme gibi belirtiler de yaşayabilir.
- Görsel Alan Daralması: Görme kaybı genellikle merkezi görmeyi etkiler, ancak bazı hastalarda görsel alanın kenarlarında da daralma olabilir.
Bu belirtiler, optik nöritin tipik semptomları olmakla birlikte, her hastada aynı yoğunlukta olmayabilir. Özellikle hafif vakalarda semptomlar kısa süreli olabilir ve kendi kendine düzelebilir. Ancak daha ciddi vakalarda kalıcı görme kaybı riski bulunur.
Optik Nörit Nedenleri Nelerdir?
Optik nörit, gözden beyne iletilen görme sinyallerinin taşıyıcısı olan optik sinirin iltihaplanması ile karakterize edilen bir durumdur. Optik nörit nedenleri çok çeşitli olup, genellikle bağışıklık sistemiyle ilişkili sorunlar, enfeksiyonlar, bazı ilaç yan etkileri ve nadir genetik faktörlerden kaynaklanabilir. Altında yatan nedenlerin anlaşılması, tedavi sürecinin yönetilmesi ve olası komplikasyonların önlenmesi açısından kritik öneme sahiptir.
1. Otoimmün Hastalıklar
En çok otoimmün hastalıklarla ilişkilendirilen bir durumdur. Bağışıklık sisteminin vücudun kendi dokularına saldırdığı bu hastalıklar, optik siniri hedef alarak iltihaplanmaya neden olabilir.
- Multipl Skleroz (MS): Optik nörit vakalarının büyük bir kısmı, merkezi sinir sistemi hastalığı olan multipl skleroz ile ilişkilidir. MS hastalığında bağışıklık sistemi, sinir hücrelerini kaplayan miyelin kılıfına saldırır ve bu durum optik sinirleri de etkileyerek optik nörite yol açabilir. MS’li hastaların yaklaşık %50’sinde optik nörit atakları görülmektedir ve MS tanısı koymada optik nörit önemli bir belirtidir.
- Nöromiyelitis Optika (Devic Hastalığı): Nöromiyelitis optika, optik sinir ve omuriliği etkileyen nadir bir otoimmün hastalıktır. Bu hastalıkta optik nörit ve omurilik iltihabı birlikte görülebilir ve şiddetli görme kayıplarına yol açabilir. Nöromiyelitis optika, MS’den farklı bir otoimmün yanıt gösterdiği için ayırıcı tanı yapılması önemlidir.
- Sarkoidoz: Bağışıklık sisteminin yanlış bir yanıt olarak çeşitli organlarda iltihaplanma meydana getirdiği bu hastalık, optik siniri etkileyerek optik nörite neden olabilir. Sarkoidoz genellikle akciğerlerde görülse de göz ve sinir sisteminde de iltihaplanmaya yol açabilir.
2. Enfeksiyonlar
Viral ve bakteriyel enfeksiyonlar da optik nörit gelişimine yol açabilir. Bazı enfeksiyonlar, optik siniri doğrudan etkileyerek inflamasyona neden olabilirken, bazıları bağışıklık sisteminin aşırı tepkisi sonucu optik nörit ile sonuçlanabilir.
- Viral Enfeksiyonlar: Özellikle herpes virüsü, Epstein-Barr virüsü (EBV), kızamık, suçiçeği (varicella-zoster) ve kabakulak gibi viral enfeksiyonlar optik nörite neden olabilir. Bu virüsler, optik sinire doğrudan zarar vererek veya bağışıklık sisteminin aşırı tepkisi sonucu sinir iltihaplanmasına yol açabilir.
- Bakteriyel Enfeksiyonlar: Lyme hastalığı, sifiliz, tüberküloz gibi bakteriyel enfeksiyonlar da optik nöritin nadir nedenleri arasında yer alır. Özellikle Lyme hastalığı, kene ısırması yoluyla bulaşan bir enfeksiyon olup sinir sistemi üzerindeki etkileri nedeniyle optik siniri etkileyebilir.
- Fungal ve Parazitik Enfeksiyonlar: Daha nadir nedenlerden biri de mantar ve parazit kaynaklı enfeksiyonlardır. Özellikle immün sistemi baskılanmış bireylerde bazı mantar enfeksiyonları optik siniri etkileyebilir.
3. İlaç ve Kimyasalların Yan Etkileri
Bazı ilaçlar ve kimyasallar, optik nörit gelişimine katkıda bulunabilir. Bu durum, genellikle ilaç veya kimyasalın doğrudan optik siniri etkilemesi veya bağışıklık sistemini tetikleyerek inflamasyona yol açması sonucunda ortaya çıkar.
- Antibiyotikler: Kloramfenikol gibi bazı antibiyotiklerin yan etkisi olarak optik nörit görülebilir. Bu tür ilaçların uzun süreli veya yüksek dozda kullanımı optik sinir üzerinde toksik etkiler yaratabilir.
- Antitüberküloz İlaçlar: İsoniazid ve etambutol gibi tüberküloz tedavisinde kullanılan ilaçlar da nadir olarak optik nörite yol açabilir. Bu ilaçlar, özellikle uzun süreli kullanımlarda optik sinir üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir.
- Diğer İlaçlar ve Kimyasallar: Metanol gibi toksik kimyasalların yanı sıra bazı antiinflamatuar ilaçlar, optik nörit ile ilişkilendirilebilir. Örneğin, metanol zehirlenmesi doğrudan optik sinire zarar vererek körlükle sonuçlanabilir.
4. Metabolik ve Beslenme Yetersizlikleri
Hastalığın gelişiminde bazı vitamin eksiklikleri de rol oynayabilir. Özellikle sinir sağlığı için kritik öneme sahip olan B12 vitamini eksikliği, optik sinir iltihaplanmasına yol açabilir. Bu durum, optik nörite bağlı görme kaybına neden olabilen nadir, ancak önlenebilir bir sebeptir.
- B12 Vitamini Eksikliği: B12 vitamini eksikliği, optik sinir ve merkezi sinir sistemi üzerinde olumsuz etkiler yaratır. Özellikle kronik B12 eksikliği, optik nörit ve görme sinirinde hasara yol açarak görme kaybına neden olabilir. B12 eksikliği, yetersiz beslenme veya emilim sorunları olan kişilerde daha yaygındır.
- Folik Asit ve Diğer B Vitaminleri: B12 ile birlikte folik asit ve diğer B vitaminlerinin eksikliği de sinir sağlığını olumsuz etkileyebilir. Folik asit eksikliği özellikle gebelik döneminde optik nörit riskini artırabilir.
5. Genetik Yatkınlık ve Kalıtsal Nedenler
Bazı bireylerde, genetik yatkınlığa bağlı olarak gelişebilir. Kalıtsal optik nöropati, optik nöritin nadir bir nedenidir ve genellikle ailesel geçiş gösterir.
- Leber’in Kalıtsal Optik Nöropatisi: Mitokondriyal gen mutasyonlarına bağlı olarak gelişen bu durum, genellikle genç yaşta optik nöropati ile başlar. Leber’in kalıtsal optik nöropatisi (LHON), optik nöritle ilişkili olmasa da genetik faktörlerin sinir iltihaplanması üzerindeki etkisini anlamak açısından önemlidir.
- Kalıtsal Bağışıklık Sistemi Bozuklukları: Bazı genetik bağışıklık sistemi hastalıkları, optik nörit gelişimini tetikleyebilir. Özellikle, otoimmün hastalıklara yatkınlık gösteren bireylerde optik nöritin kalıtsal olarak görülebileceği düşünülmektedir.
6. Diğer Olası Nedenler
Optik nörite neden olabilen diğer durumlar arasında travmalar, göz cerrahisi sonrası gelişen komplikasyonlar ve bazı kronik sistemik hastalıklar yer alır.
- Baş ve Göz Travmaları: Şiddetli baş veya göz travmaları, optik sinir üzerinde baskı oluşturarak optik nörit benzeri semptomlara yol açabilir. Bu durum travma sonrası sinir iltihaplanması ile ilişkili olarak ortaya çıkar.
- Diyabet ve Diğer Kronik Hastalıklar: Diyabet gibi kronik hastalıklar, optik sinirde hasara yol açarak nöropatik ağrı ve iltihaplanmaya sebep olabilir. Diyabetik nöropati, optik sinir üzerinde etkili olabilir ve optik nörite neden olmasa da benzer belirtilere yol açabilir.
Optik Nörit Teşhisi
Optik nörit teşhisi, genellikle hastanın klinik öyküsü ve belirtilerine dayalı olarak yapılır. Ancak doğru teşhis için çeşitli görüntüleme ve laboratuvar testlerine de başvurulabilir. ON teşhisinde kullanılan başlıca yöntemler şunlardır:
- Görme Testleri: Hastanın görme keskinliği, renk algısı ve görsel alanı değerlendirilir. Bu testler, hastalığın şiddetini ve görme kaybının derecesini belirlemede önemlidir.
- Manyetik Rezonans Görüntüleme (MRG): Beyin ve optik sinirlerin detaylı görüntülerini elde etmek için MRG kullanılabilir. Özellikle multipl skleroz gibi durumların teşhisi için kritik bir yöntemdir.
- Oftalmoskopi: Göz arkasındaki optik sinirin doğrudan incelenmesi için oftalmoskopi yapılır. Bu yöntemle, optik sinirde şişlik veya anormallikler olup olmadığı tespit edilebilir.
- Kan Testleri: Bazı vakalarda, altta yatan enfeksiyonlar veya otoimmün hastalıkların tespiti için kan testleri yapılabilir. Özellikle lupus veya sarkoidoz gibi hastalıklarda bu testler önemlidir.
Teşhisin doğru bir şekilde konulması, hastalığın etkin bir şekilde tedavi edilmesi ve altta yatan nedenlerin belirlenmesi açısından hayati öneme sahiptir.
Optik Nörit Tedavisi Nasıl Yapılır?
Optik nörit tedavisi, hastalığın şiddetine, semptomların süresine ve altta yatan nedenlere bağlı olarak farklılık gösterir. Tedavi yöntemleri, iltihabı azaltmak, semptomları hafifletmek ve görme kaybının kalıcı olmasını önlemek üzerine odaklanır. Tedavi genellikle ilaçlar ve bazı durumlarda özel müdahaleler yoluyla uygulanır. Optik nörit tedavisinde kullanılan yöntemleri detaylı olarak inceleyelim.
1. Kortikosteroid Tedavisi
Optik nörit tedavisinde ilk seçenek genellikle kortikosteroid tedavisidir. Bu ilaçlar, bağışıklık sisteminin sinir dokularına saldırmasını önlemek ve iltihaplanmayı azaltmak amacıyla kullanılır. Tedaviye erken başlandığında, kortikosteroidler görme kaybının şiddetini azaltabilir ve iyileşme sürecini hızlandırabilir.
- Yüksek Doz İntravenöz (IV) Kortikosteroidler: Optik nöritte yaygın olarak kullanılan tedavi, genellikle birkaç gün süren yüksek doz intravenöz metilprednizolon tedavisidir. Bu tedavi yöntemi, optik sinirdeki iltihaplanmayı hızla azaltarak hastalığın ilerlemesini durdurur. Tedavi genellikle 3 ila 5 gün sürer ve ardından oral kortikosteroidlerle devam edilebilir.
- İntravenöz Metilprednizolon Dozu: Genellikle 1 gram metilprednizolon 3 gün boyunca damardan uygulanır. Bu tedavi, görme kaybının geri kazanılmasında ve multipl sklerozun ilerlemesinin önlenmesinde etkili olabilir.
- Oral Kortikosteroidler: İntravenöz tedavi tamamlandıktan sonra, hastalar genellikle düşük doz oral kortikosteroidlerle tedaviye devam eder. Bu tedavi, inflamasyonu tamamen kontrol altına almayı ve optik nöritin nüksetmesini önlemeyi amaçlar. Ancak, oral kortikosteroid tedavisinin uzun süre kullanılması bazı yan etkilere yol açabilir, bu nedenle dikkatli bir takip gerektirir.
Kortikosteroid tedavisi, hastalığın akut döneminde etkili olmakla birlikte, özellikle bağışıklık sistemi sorunları olan hastalarda dikkatle kullanılmalıdır. Bu ilaçlar, iltihaplanmayı kontrol etmede etkili olsalar da bağışıklık sistemini baskılayarak enfeksiyon riskini artırabilir ve diğer yan etkilere neden olabilir. Yan etkiler arasında kilo alımı, yüksek kan şekeri, tansiyon yükselmesi ve kemik erimesi (osteoporoz) bulunur.
2. Plazmaferez (Plazma Değişimi)
Kortikosteroid tedavisine yanıt vermeyen hastalarda alternatif bir tedavi yöntemi olan plazmaferez uygulanabilir. Plazmaferez, vücuttaki kanın işlenerek zararlı antikorların ve iltihaplanmaya neden olan maddelerin temizlenmesini sağlayan bir yöntemdir. Bu tedavi, özellikle otoimmün kaynaklı vakalarda etkili olabilir.
- Plazmaferez Nasıl Uygulanır?: Plazmaferez sırasında, hastanın kanı özel bir makine yardımıyla vücuttan çekilir, kan plazması temizlenir ve ardından kan geri verilir. Bu süreç, bağışıklık sisteminin sinir dokularına saldırmasına neden olan maddelerin vücuttan atılmasına yardımcı olur.
- Plazmaferez Kimler İçin Uygundur?: Özellikle kortikosteroid tedavisine yanıt vermeyen ya da tedavi sonrası tekrarlayan ON vakaları için plazmaferez önerilebilir. Ayrıca, multipl skleroz gibi otoimmün hastalıklardan kaynaklanan optik nöritte de bu tedavi yöntemi kullanılabilir.
Plazmaferez, genellikle şiddetli vakalarda veya diğer tedavi yöntemlerinin etkisiz kaldığı durumlarda kullanılır. Tedaviye erken başlandığında, plazmaferez görme kaybının geri kazanılmasına ve iltihaplanmanın durdurulmasına yardımcı olabilir.
3. İmmünosupresif ve İmmünomodülatör Tedaviler
Otoimmün hastalıklara bağlı ON vakalarında, bağışıklık sistemini baskılayan ilaçlar olan immünosupresif ilaçlar ve bağışıklık sisteminin tepkisini düzenleyen immünomodülatör ilaçlar kullanılabilir. Bu ilaçlar, bağışıklık sisteminin sinir dokularına saldırmasını engeller ve iltihaplanmayı kontrol altına alır.
- İmmünosupresif İlaçlar: Lupus, sarkoidoz ve Sjögren sendromu gibi otoimmün hastalıklarla ilişkili optik nörit vakalarında, bağışıklık sistemini baskılayan ilaçlar kullanılabilir. Bu ilaçlar, bağışıklık sistemi tarafından sinir dokularına yapılan saldırıları önlemeye çalışır. Özellikle azatioprin, mikofenolat mofetil ve siklosporin gibi ilaçlar bu tedavi grubu içinde yer alır.
- İmmünomodülatör İlaçlar: Multipl skleroz tedavisinde kullanılan interferonlar ve glatiramer asetat gibi ilaçlar, ON tedavisinde de etkili olabilir. Bu ilaçlar, bağışıklık sistemini düzenleyerek optik sinir üzerindeki iltihaplanmayı kontrol eder. Multipl sklerozun ilerlemesini yavaşlatmak ve optik nöritin tekrarlamasını önlemek amacıyla uzun süreli tedavi olarak kullanılabilir.
Bu ilaçlar, özellikle multipl skleroz gibi hastalıkların uzun vadeli yönetiminde önemli bir rol oynar. Ancak, bu tedaviler bağışıklık sistemini baskıladığı için, enfeksiyon riski ve diğer yan etkiler dikkate alınarak dikkatli bir takip gerektirir.
4. Multipl Skleroz (MS) Tedavisi
Optik nörit, multipl skleroz (MS) ile yakından ilişkili bir hastalıktır. MS, merkezi sinir sisteminde sinirlerin myelin kılıfını hedef alan bir otoimmün hastalıktır. ON, MS’in ilk belirtisi olabilir ve bu nedenle MS tedavileri, optik nörit tedavisinde de önemli bir yer tutar.
- MS İlaçları: MS tedavisinde kullanılan interferonlar, glatiramer asetat, natalizumab ve okrelizumab gibi ilaçlar, bağışıklık sisteminin saldırısını baskılar ve sinir hasarını önler. Bu ilaçlar, MS’in ilerlemesini yavaşlatarak ON ataklarının sıklığını ve şiddetini azaltabilir.
- Hastalığın Yönetimi: MS’in bir komplikasyonu olarak ortaya çıktığında, hastanın düzenli olarak nöroloji uzmanı tarafından izlenmesi önemlidir. Hastalık modifiye edici tedaviler (HMT) ile MS’in yönetimi, optik nörit ataklarının önlenmesi ve hastalığın genel seyrinin kontrol altına alınmasına yardımcı olabilir.
Multipl skleroz tedavileri, optik nöritin uzun vadeli yönetiminde büyük önem taşır. MS hastalarında, optik nöritin nüksetmesi durumunda bu tedaviler hastalığın ilerlemesini durdurmaya yardımcı olabilir.
5. Semptomatik Tedavi ve Göz Sağlığının Korunması
Optik nörit tedavisinde spesifik tedavilerin yanı sıra semptomların hafifletilmesine yönelik destekleyici tedaviler de uygulanabilir. Özellikle ağrı ve görme ile ilgili sorunların yönetilmesi önemlidir.
- Ağrı Yönetimi: Optik nöritin yol açtığı göz ağrısı, genellikle tedavi ile hafifler. Ancak ağrı şiddetliyse, ağrı kesici ilaçlar kullanılabilir. Göz hareketleriyle artan ağrı için dinlenme önerilir.
- Görme Rehabilitasyonu: ON sonrasında kalıcı görme kaybı yaşayan hastalar için görme rehabilitasyonu ve yardımcı cihazlar kullanılabilir. Görme kaybının yönetimi için optik cihazlar, özel gözlükler ve diğer görsel yardım araçları önerilebilir.
6. Erken Teşhis ve Tedavinin Önemi
Optik nörit tedavisinde en kritik nokta, erken teşhis ve tedaviye erken başlamaktır. Görme kaybı yaşayan hastaların hızla tıbbi yardım alması ve uygun tedaviye başlaması, kalıcı görme kaybını önlemek açısından hayati öneme sahiptir. Özellikle multipl skleroz veya diğer otoimmün hastalıklardan kaynaklanan ON vakalarında, hastalığın erken evrede teşhis edilmesi, tekrarlayan atakların önlenmesi ve hastalığın genel seyrinin yavaşlatılması açısından kritiktir.
Sonuç
ON, genellikle ciddi otoimmün hastalıklarla ilişkilendirilen ve tedavi edilmediğinde kalıcı görme kaybına yol açabilen bir sağlık sorunudur. Hastalığın belirtilerini erken fark etmek ve zamanında tıbbi yardım almak, hem görme kaybını en aza indirmek hem de altta yatan hastalıkların kontrol altına alınması açısından son derece önemlidir. Optik nörit nedenleri ve tedavi yöntemleri üzerine yapılan çalışmalar, gelecekte hastalığın daha etkin bir şekilde yönetilmesine yardımcı olabilir.
Referanslar:
- Optik Nörit Nedir? Belirtileri, Nedenleri ve Tedavisi
- Beck, R. W., Cleary, P. A. (1993). Optic Neuritis Study Group. The Natural History of Acute Optic Neuritis. Archives of Ophthalmology.
- Compston, A., Coles, A. (2008). Multiple sclerosis. The Lancet.
- Toosy, A. T., Mason, D. F., Miller, D. H. (2014). Optic neuritis. The Lancet Neurology.
- Balcer, L. J. (2006). Clinical practice. Optic neuritis. New England Journal of Medicine.
- Frohman, E. M., Frohman, T. C., Zee, D. S., McColl, R., Galetta, S. (2005). The neuro-ophthalmology of multiple sclerosis. The Lancet Neurology.
- Keltner, J. L. (2003). Optic Neuritis Study Group. The Clinical Profile of Optic Neuritis: Experience of the Optic Neuritis Treatment Trial. Archives of Ophthalmology.
- Jin, Y. P., de Pedro-Cuesta, J., Söderström, M., Link, H. (1993). Optic neuritis and multiple sclerosis: clinical and laboratory features and effects of high-dose methylprednisolone. Acta Neurologica Scandinavica.
- Miller, D., Rudge, P. (1991). A longitudinal study of optic neuritis: Magnetic resonance imaging and spectroscopy. Brain.
- Levin, L. A., et al. (1999). Optic Neuritis Treatment Trial. Risk of developing multiple sclerosis after optic neuritis: 10-year follow-up. Neurology.
- Ebers, G. C. (1985). Optic neuritis and multiple sclerosis. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry.
- Marrie, R. A., Reider, N., Cohen, J., Trojano, M., Sorensen, P. S. (2015). A systematic review of the incidence and prevalence of autoimmune disease in multiple sclerosis. Neurology.
- Pula, J. H., Macdonald, C. J. (2012). Current concepts in the diagnosis and management of optic neuritis. Journal of Neurology.
- Peterson, M., Anderson, D. R. (1997). The role of corticosteroids in optic neuritis. American Journal of Ophthalmology.
- Arnold, A. C. (1992). Evolving management of optic neuritis and multiple sclerosis. Ophthalmology Clinics of North America.
- Sundström, P., Nystrom, L. (2008). Quantitative relationship between optic neuritis and multiple sclerosis. Acta Neurologica Scandinavica.
- https://scholar.google.com/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/
